Het Zwitserse Esperanto Rumantsch Grischun
24 januari 2022
Zeventien van de zesentwintig Zwitserse kantons zijn Duitstalig, vier Franstalig (Vaud, Genève, Neuchâtel en Jura), één is italiaanstalig (Ticino), drie zijn tweetalig Frans en Duits (Fribourg, Bern en Valais) en één is drietalig Romaans, Italiaans en Duits (Graubünden).
Een meertalig territorium
Hoewel Zwitserland al lang een meertalig territorium is, zijn veel, zo niet de meeste Zwitserse burgers tegenwoordig niet (meer) tweetalig, laat staan drietalig. Er is zelfs een groeiende (en zorgwekkende) neiging tot communicatie in het Engels tussen burgers van de verschillende talengroepen.
De enige echt tweetalige gemeenschap is ook de kleinste, de Romaanse. Vrijwel alle Romaanse sprekende burgers, ongeveer 60.000 volgens de laatste cijfers (2000), beheersen de Duitse taal en velen hebben enige kennis van het Italiaans en/of Frans.
Maar zelfs deze kleine taalgroep kent maar liefst vijf dialecten. Om deze reden is het initiatief genomen een gemeenschappelijke Romaanse taal te maken, zeg maar een soort Romaans esparanto.
Een door de buitenwereld vrijwel genegeerd aspect deze meertaligheid is het oudste en meest succesvolle tweetalige schoolsysteem ter wereld. Het gebruik van twee talen op scholen in de Romaanse gebieden kwam in de loop van de negentiende eeuw door omstandigheden tot stand, toen Duits steeds belangrijker werd door de instroom van Duitstalige burgers (en Engelstalige toeristen).
Italiaans, Duits en Romaans
Sinds 1880 worden in de grondwet van het kanton Italiaans, Duits en Romaans erkend en het is aan gemeenten overgelaten om de taal van de scholen te bepalen.
De aangepaste federale grondwet van 1999 (art. 4, 8, 18, 31, 70 en 188) bevat gedetailleerde taalvoorschriften en gebruik van taal door overheidsinstellingen (waaronder het het Bundesgericht in Lausanne, dat al in 1996 zijn eerste uitspraak in het Romaans deed).
De gedetailleerde bepalingen op federaal en kantonaal niveau zullen niet verder worden besproken, maar de taal is erkend als vierde taal (formeel al bij referendum en in de Grondwet van 1938).
Romaans
Het Romaans is een taal op zich en haar wortels gaan terug tot de raethische stammen, het Romeinse Rijk en de Romeinse provincie Raetia (Prima) met Chur als belangrijkste en sinds de vijfde eeuw bisschoppelijke stad. (Vulgair) Latijn versmolt met de inheemse (Keltische) talen om geleidelijk het Romaans te worden zoals het nog steeds bestaat.
Het (langzame) proces van Germanisering vanuit het noorden (beginnend in de tweede helft van de vijfde eeuw en eeuwen daarna, en vanuit het westen (door Duitstalige Walser uit Valais (Wallis) in de 13e en 14e eeuw) isoleerde geleidelijk de Reto-Romaanse sprekende inwoners en hun valleien.
Duits werd zelfs de officiële taal van de Drie bonden (Gotthausesbund, Zehngerichtebund en Grauer of Oberer Bund), toen die in 1803 samengingen in het kanton Graubünden.
Iedere afgevaardigde in het parlement van het kanton had weliswaar het recht om Romaans, Duits of Italiaans te gebruiken en officiële stukken werden ook in drie talen vastgelegd en gedrukt, maar de werkelijkheid was weerbarstiger en Duits was de voorkeurstaal in de administratie.
Het gebruik van het Romaans werd ook bemoeilijkt door het gebrek aan Romaanse identiteit en de ontwikkeling van vijf Romaanse idiomen door de eeuwen heen, als gevolg van het isolement van de valleien door de Alpen.
Dialecten
Sommige idiomen zijn zeer verschillend van elkaar, bijvoorbeeld Surselva Reto-Romaans (Vorderrhein regio) en Vallader (Unterengadin) of Putèr (Oberengadin).
Een recent initiatief, Rumantsch Grischun, is gericht op standaardisatie van de taal, in eerste instantie voor de overheidsinstellingen, maar ook voor het behoud van de taal op lange termijn.
De zogenaamde Romaanse Renaissance in de laatste decennia van de negentiende eeuw en de oprichting van particuliere en overheidsorganen om deze taal en cultuur te bevorderen en te gebruiken zijn inspanningen om haar teruggang te stoppen. Het is een historische en unieke taal, die nauw verwant is aan (vulgair) Latijn.
Stand van zaken
Kranten, radio, televisie, scholen, een leerstoel aan de ETH en de Universiteit van Zürich, taalcursussen in en buiten Graubünden (Scuol, Chur, Santa Maria, Bazel, Bern, Zürich), het juridische (constitutionele) kader, literatuur en gebruik in cultuurhistorische publicaties, theater, muziek en andere culturele evenementen geven hoop voor de toekomst, hoewel demografische, economische en technologische ontwikkelingen en globalisering uitdagende ontwikkelingen zijn.
De huidige discussies en rechtszaken over één vreemde taal op de (lagere) school in het kanton (en andere kantons) is een andere indicatie van de voortgaande globalisering en (groeiende) taalkundige verdeeldheid in het land.
Zou het Romaans niet het Esperanto voor Zwitserland kunnen worden? Rumantsch Grischun is klaar voor de taalkundige Zwitserse eenheid.
(Bron: M. Gross, Rätoromanisch, Facts & Figures, Lia Rumantscha, Chur, 2005).