Heilige Roomse Rijk, Habsburg, Vorderösterreich en Zwitserse Confederatie
10 januari 2025
Ter voorbereiding op een artikel over de Schwabenkrieg van 1499 (of Schweizerkrieg, Engadinerkrieg, al naar gelang het perspectief), bespreekt deze bijdrage de relatie tussen Vorderösterreich en de Eidgenossenschaft.
De relatie met en rol van Frankrijk, de hertogen van Beieren, Savoie, Bourgondië, Lotharingen, Milaan, de Markgraven van Baden en andere staatkundige eenheden blijven buiten beschouwing, hoewel ook zij een rol speelden in de machtsverhoudingen tussen Vorderösterreich en de Eidgenossenschaft.
Het Heilige Roomse Rijk, c. 1400. Afbeelding: Ziegelbrenner/Wikipedia
Heilige Roomse Rijk
Wie nu de huidige grenzen van Frankrijk, Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk ziet, kan zich nauwelijks voorstellen dat de situatie 500 jaar geleden totaal anders was. Het Heilige Roomse Rijk vindt zijn oorsprong in 962 (als opvolger van het Karolingische Rijk en zijn opdeling in 843 bij het Verdrag van Verdun) in de dynastie van de Ottonen, met als eerste keizer Otto I (912-973).
Bazel, das Münster. Keizer Henrich II (973-1024) en keizerin Kunigunde (975-1040)
Diverse dynastieën (onder andere Ottonen, Saliër, Hohenstaufen, Wittelsbach, Luxemburg en Habsburg) leverden de koningen en keizers van het Heilige Roomse Rijk.
De zeven Keurvorsten (kurfürsten, küren betekent wählen (kiezen) van het Heilige Roomse Rijk kozen de (Duits-Roomse) koning en de keizer De keurvorsten waren: de aardsbisschoppen van Mainz, Trier en Keulen, der Hertog van Sachsen, de Pfalzgraaf, de Markgraaf van Brandenburg en de koning van Bohemen.
Het koningschap leidde vaak, maar niet altijd tot de keizerskroon. De kroning tot koning vond plaats in Aken, de zalving tot keizer door de Paus in Rome. Vanaf 1440 tot 1806 waren de Habsburgers vrijwel ononderbroken keizer en koning.
Het keizerrijk splitste zich in 1555 in een Spaanse Habsburge tak (1555-1700) en een Oostenrijkse tak (1555-1918). Vorderösterreich viel onder de Oostenrijkse tak.
Goldene Bulle, voorzijde Afbeelding: Wikipedia
De keizer was de hoogste gezagsdrager van het Heilige Roomse Rijk. De Reichstag was de wetgevende macht, het Reichskammergericht (in Worms, Speyer en tenslotte in Wetzlar) en de Hofrat in Wenen waren de hoogste rechterlijke instanties. De (fiscale) wetten en ‘fremde Richter’ waren mede oorzaak van de ‘Schwabenkrieg’.
Deze bijdrage bespreekt Habsburg gebied in Vorderösterreich, ter onderscheiding van Habsburgs territorium in Innerösterreich (hertogdommen Steiermark, Kärnten, Krain en Mark), Niederösterreich (hertogdom Oostenrijk) en Oberösterreich (de zogenaamde erfllanden) en het graafschap Tirol (vanaf 1379 Habsburgs bezit). Wenen (Niederösterreich) werd vanaf 1500 steeds meer het bestuurlijke centrum in plaats van Innsbruck.
Vorderösterreich was tot 1753 geen politieke eenheid, maar bestond uit vele staatkundige eenheden. Aanvankelijk maakte ook een deel van het huidige Zwitserland deel uit van dit gebied.
Bazel, Rudolf Wettstein speelde als diplomaat bij de onderhandelingen in 1648 een belangrijke rol bij de erkenning van de zelfstandigheid van de Confederatie.
De Zwitserse Confederatie en Habsburg
De Zwitserse Confederatie (Eidgenossenschaft) ging vanaf het einde van de 13e eeuw haar eigen weg en was in 1513 een zelfstandig functionerende eenheid van 13 soevereine kantons met grote onderlinge verdeeldheid. Hoewel deze confederatie tot 1648 deel bleef uitmaken van het Heilige Roomse Rijk, erkende ze feitelijk twee eeuwen daarvoor zijn hoogste organen al niet meer.
Habsburg verloor zeggenschap en gebied in een reeks conflicten (1315, 1386, 1388, 1415 (verovering Aargau behalve het Fricktal, Rheinfelden en Laufenburg), 1460 (verovering Thurgau) en tenslotte 1499 (Schwabenkrieg).
Opeenvolgende Habsburgse keizers probeerden in de 15e eeuw nog wel Zwitsers grondgebied terug te veroveren. De ‘Ewige Richtung’ (1474), de verloren ‘Schwabenkrieg’ en de Vrede van Bazel (1499) maakten echter een einde aan bijna twee eeuwen oorlog met de Vrede van Westfalen (1648) als internationale (feitelijke) erkenning van de Confederatie.
Vorderösterreich, c. 1790. Afbeelding: Karte: Hauptstaatsarchiv Stuttgart, Vorderösterreich in alten Karten und Plänen, Begleitheft zu Ausstellung Stuttgart, 1998
Vorderösterreich of de habsburgische Vorlande
Vorderösterreich was vanaf 1499 het gebied vanaf Arlberg (Oostenrijk) tot in de Elzas en Sundgau, Lotharingen (Frankrijk), het Fricktal (Zwitserland), Breisgau (stad en regio met Freiburg) en gebieden in het Zwarte Woud, Zwaben, Beieren (Duitsland) en de vier steden (Waldstätte) Säckingen en Waldshut (Duitsland), Laufenburg en Rheinfelden (Duitsland en Zwitserland).
Ensisheim (Elzas) was het bestuurlijke regionale centrum vanaf 1444 tot 1638. Freiburg was echter het belangrijkste economische, religieuze (bisdom) en culturele centrum met een universiteit (1457). Het Domkapittel van Bazel (tot 1679) en Erasmus (tot 1535) zochten 1529 vanwege de reformatie hun heil in Freiburg.
Freiburg, koopmanshuis, c. 1530
Frankrijk en Beieren waren vanaf de 16e eeuw een steeds grotere bedreiging voor Habsburgse bezittingen in Vorderösterreich. De Confederatie was neutraal in dit conflict, maar speelde diplomatiek en militair (huurlingenlegers) wel een belangrijke rol.
In de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) veroverde Frankrijk de Sundgau en enkele decennia later tijdens de Hollandse Oorlog (1672-1678) de Elzas, Freiburg en Breisach. De Vrede van Nijmegen (1679) bevestigde het Franse bezit van Freiburg en Breisach en de Franche-Comté (bezit van Spaans Habsburg). De regionale regering van Vorderösterreich was in deze periode in Waldshut, de universiteit zetelde tijdelijk in Konstanz.
Breisgau, Münster
De Vrede van Rijswijk (1697) beëindigde de Pfalzer erfopvolgingsoorlog (1688-1697). Elzas (en Straatsburg) bleven bij Frankrijk, Freiburg en Breisach gingen weer terug naar Habsburg.
Tijdens de Spaanse Erfopvolgingsoorlog (1701-1714) zijn de steden Neuenburg am Rhein, Breisgau, Villingen, Freiburg (opnieuw) door Franse troepen bezet en geplunderd.
Bij de vrede van Rastatt (1714) kwamen deze steden weer in Habsburgs bezit. Tijdens een nieuwe oorlog (Oostenrijkse erfopvolging 1740-1748) is Freiburg weer bezet door Frankrijk en opnieuw bij de Vrede van Aken (1748) teruggegeven.
In 1753 vond een bestuurlijke reorganisatie plaats, de hervormingen van keizerin/regentes Maria Theresa (1717-1780) en Joseph II (1741-1790). Het voorheen versnipperde Vorderösterreich werd de politieke eenheid provincie Vorderösterreich.
De reden was de opkomst van een andere grote bedreiging: Pruissen. Freiburg was vanaf 1753 tot 1806 weer het bestuurlijke centrum van de provincie Vorderösterreich in de laatste fase van Habsburgs bestuur in deze regio. Het gevaar kwam echter na 1789 weer van Frans kant.
Napoleon deelde het Fricktal, Rheinfelden en Laufenburg 1803 toe aan het nieuwe kanton Aargau met de Rijn als grens. Vorderösterreich was daarmee verleden tijd voor de Zwitserse Confederatie.
Het Heilige Roomse Rijk en daarmee Vorderösterreich hielden 1806 op te bestaan. De resterende gebieden van Vorderösterreich gingen naar het koninkrijk Beieren, Groot-Hertogdom Baden, koninkrijk Württemberg en keizerijk Oostenrijk.
Rheinfelden (kanton Aargau)
Naspel
Of toch niet helemaal! Midden in kanton Schaffhausen ligt het dorp Büsingen, dat Habsburg tot 1806 niet aan het kanton heeft willen afstaan. Naderhand is het dorp bij het Groot-Hertogdom Baden en daarna Baden-Württemberg (1947) gevoegd, ondanks een referendum in 1918: 96% van de inwoners wilde aansluiting bij de Confederatie.
Er is een parallel met Vorarlberg: in 1919 wilde 81% van de inwoners aansluiting bij de Confederatie. Zwitserland wilde dat om uiteenlopende redenen niet. Bijna was een klein deel van Vorderösterreich na 1918 Zwitsers geworden!
In het nieuwe kanton Graubünden duurde de aanwezigheid van Habsburg overigens tot 1803 (Tarasp) en 1819 (Rhäzuns). Dit gebied werd vanuit Innsbruck bestuurd.
En nog was de Habsburgse aanwezigheid niet ten einde. De Habsburgers hadden in de 13 en 14e eeuw al een oogje op Bazel als residentie en bestuurlijk centrum. Het is er niet van gekomen.
Eugen Ferdinand Pius Bernhard Felix Maria, de Erzherzog van Habsburg (1863-1954) woonde van 1919 tot 1934 in een suite in Hotel Les Trois Rois in Bazel. Hij was een neef van Karl von Habsburg (1887-1922), de laatste keizer van het Habsburgse Rijk. Hij nam mede namens zijn voorouders in stijl afscheid van Bazel en is met het grootste eerbetoon uitgezwaaid.
Bovendien bevindt de (lege) sacrofaag van Gertrud Anna von Hohenberg (1225-1281) de echtgenote van Rudolf I (1218-1291), de eerste Duits-Roomse Koning van de dynastie, zich in de Münster. De naam Habsburg (en Erasmus) blijft niet alleen aan Bazel en de Münster, maar sowieso aan Zwitserland verbonden.
Keizer Karl en keizerin Zita (1892-1989), de laatste keizerin van Oostenrijk, werden onttroond na een regeerperiode van slechts twee jaar. Na 1919 leefden ze in ballingschap. Na de dood van keizer Karl in 1922 voedde keizerin Zita haar acht kinderen, waaronder Otto von Habsburg (1912-2011), alleen op. Ze woonde 27 jaar, vanaf 1962, in Zizers (kanton Graubünden).
Conclusie
Vanaf 1499 tot 1806 is de relatie tussen de Confederatie en Habsburg/ Vorderösterreich vreedzaam geweest. De Schwabenkrieg betekende weliswaar de definitieve mentale en feitelijke scheiding, maar handel, universiteiten (Freiburg, Konstanz, Basel), taal (Alemannisch) en persoonlijke contacten waren en zijn nog steeds een hecht fundament voor samenwerking.
Breisach
De nationale Nederlandse hymne ‘het Wilhelmus’ stamt uit de tijd van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) tegen de Spaanse Habsburgers. Een strofe luidt ‘den Koning van Hispanje. heb ik altijd geëerd’.
Bazel, Münster
Bern
Dit geldt ook voor de Confederatie. Het wapen van het Heilige Roomse Rijk en de dynastie Habsburg zijn ondanks de vele conflicten voor en na 1648 vaak niet verwijderd uit openbare ruimtes. Zo groot was het (religieuze) ontzag, prestige en respect voor het Heilige Roomse Rijk, de keizer en (Duits-Roomse) koning.
(Bron: D. Speck, Kleine Geschichte Vorderösterreichs, Leinfelden-Echterdingen, 2010; Uri Robert Kaufmann (Red.), Die Schweiz und der deutsche Südwesten, Ostfildern, 2006; Arzner, B. Oeschger, J. Scharf-Anderegg (Red.), Nachbarn am Hochrhein, Möhlin 2002; A. Jochim, F. Hanöffner (red.), Die Habsburger im Mittelalter. Aufstieg einer Dynastie, Speyer 2022)
Nijmegen (provincie Gelderland, soeverein hertogdom Gelre tot 1543; Habsburg verwierf het hertogdom in 1543). Na de onafhankelijkheidsverklaring (1579, Unie van Utrecht) van (Spaans) Habsburg en 1648 (erkenning als soevereine Republiek van Zeven Provincien, waaronder Gelderland) is het Heilige Roomse Rijk tot heden een prestigieuze herinnering