De kantons
2 februari 2023
Definitie
Zwitserland bestaat uit zesentwintig kantons (Artikel 1 Federale Grondwet). Dit zijn in alfabetische volgorde (met tussen haakjes de aanduiding op de nummerplaten van auto’s); Aargau (AG), Appenzell Ausserrhoden (AR), Appenzell Innerrhoden (AR), Bern (BE), Basel-Landschaft (BL), Basel-Stadt (BS), Freiburg (FR), Genève (GE), Glarus (GL), Graubünden (GR), Jura (JU), Luzern (LU), Nidwalden (NW), Neuchâtel (NE), Obwalden (OW), Schaffhausen (SH), Solothurn (SO), Schwyz (SZ), St. Gallen (SG), Thurgau (TG), Ticino (TI), Uri (UR, Valais (VS), Vaud (VD), Zug (ZG), Zürich (ZH).
De onderlinge verschillen in oppervlakte, inwonersaantal, urbane en/of rurale karakter, taal, religie en geologische karakteristieken zijn groot.
Ontstaan
Het feitelijke ontstaan van deze kantons is een eeuwenlang proces geweest dat in deze bijdrage niet aan de orde komt. Deze kantons bestonden al in 1848. Jura is sinds 1979 een nieuw kanton, afsplitst van kanton Bern.
Artikel 1 bepaalt ook het grondgebied van Zwitserland: deze bestaat uit de gebieden van de kantons.
Kantons zijn in Europa en wellicht in de wereld unieke staatsrechtelijke soevereine constructies in een soeverein land, de Confederatie of Eidgenossenschaft (zie voor de relatie tussen het federale niveau en de kantons art. 42-53 Federale Grondwet).
De kantons hebben namelijk in 1848 samen met het (mannelijke) volk in een referendum de Eidgenossenschaft én de federale overheid (der Bund, Artikel 3 Grondwet) in het leven geroepen.
Bevoegdheden en subsidiariteit
De federale overheid heeft niet minder, maar ook nooit meer bevoegdheden dan artikel 3 aangeeft.
Op alle andere gebieden zijn de kantons soeverein en hebben ze hun eigen Grondwet, gezondheidszorg, onderwijssysteem, parlement, regering, belastingheffing, ambtelijk apparaat en rechtspraak (met inachtneming van de Grondwet en internationale verdragen).
Dit is in het kort de staatsrechtelijke relatie tussen Eidgenossenschaft (als overkoepelend geheel), kantons en federale overheid (Bund).
Daarnaast bestaan er de gemeenten. Artikel 50 van de Grondwet bevestigt de hiërarchie: Bund, Kantons en Gemeentes.
De kantons zijn democratische republiek en soevereine staat, voor zover artikel 3 de federale overheid geen bevoegdheden geeft. De kantons zijn op federaal niveau vertegenwoordigd in de Standerät (Raad van Staten) in het federale parlement.
In 1848 waren defensie, buitenlands beleid, douane en munt de belangrijkste bevoegdheden van de federale overheid.
Daarna zijn vooral na 1945 steeds meer bevoegdheden door de kantons (met instemming van de Ständerat en het volk via verplicht referendum aan de Bund overgedragen.
87 van de 195 artikelen van de Grondwet (versie jaar 2000) hebben betrekking op deze overdracht van bevoegdheden. De kantons zijn op deze gebieden niet meer soeverein, maar implementeren de federale wetten en besluiten (Artikel 49-1 Grondwet).
Bij deze implementatie zijn de kantons weer wel soeverein (Artikel 46 Grondwet). Dit verklaart ook dat de federale overheid maar weinig ambtenaren heeft, ongeveer 38 000.
De Hoogste federale rechter in Lausanne (Bundesgericht) beslist uiteindelijk bij vragen over deze omzetting en implementatie van recht van de Bund in de kantons.
Internationale en kantonale verdragen
Daarnaast bestaan er ook honderden verdragen tussen twee of meerdere kantons, het interkantonale recht (Art. 48 Grondwet), dat boven kantonaal recht gaat. Internationale verdragen, inclusief met de Europese Unie, gaan ook voor het recht van de kantons.
Buitenlands beleid is de competentie van de Bond (Art. 54). De Bond informeert de kantons vroegtijdig over buitenlands beleid dat ook voor de kantons van belang is (Art. 55).
De Conferentie van de kantonsregeringen (Konferenz der Kantonsregierungen, gehuisvest in het Huis van de kantons in Bern) speelt hierbij een belangrijke rol. Met name de relatie met de Europese Unie is voor de kantons van groot belang.
Het gaat tegenwoordig met name over het zogenaamde institutionele verdrag met de Europese Unie, het zogenaamde Rahmenabkommen of accord-cadre. Deze discussie blijft hier achterwege.
De kantons zijn wel bevoegd verdragen te sluiten met andere landen indien dit zaken van de competentie van het kanton zijn en het recht en het beleid van de Bond niet schaden.
De kantons zijn verplicht de Bond voor het sluiten van de verdragen te informeren (Art.56). Dit geldt niet indien het verdragen zijn met lagere overheden van het kanton (Art.56).
Grondwetten
De kantons hebben hun eigen Grondwet, die onderling afwijken, maar altijd op basis van de democratische beginselen van de Constitutie (Art. 51).
De burgers van de kantons hebben, uiteraard, diverse mogelijkheden om via referenda de wetgeving en Grondwet van de kantons te beïnvloeden.
Bovendien kunnen kantons via de Standesinitiative (160 Grondwet) het federale parlement oproepen wetgeving te initiëren.
Door het Kantonsreferendum kunnen minstens acht kantons het facultatieve referendum tegen wetten en besluiten van de federale overheid inroepen (Artikel 141 Grondwet).
Het Huis van de Kantons in Bern huisvest daarnaast diverse structuren voor samenwerking tussen de kantons (zie Staatsinrichting en Democratie Swiss Spectator).
De kantons zijn de dragers van de Eidgenossenschaft, de pouvoir constituant originaire. Ze hebben haar geschapen, ze ontwikkelen haar door wetgeving (als wetgever via de Ständerat en in de kantons) en ze geven haar feitelijk inhoud.Het kanton is daarmee tevens een pouvoir constituant dérivé.
Dit wil zeggen dat de kantons (samen met het Volk) de federale (Grond) wet kunnen aanpassen en veranderen. Beide hebben altijd het laatste woord.
Net zo belangrijk als deze staatsrechtelijke constructie is echter de linguïstische, culturele en politieke identiteit van de inwoners van deze soms eeuwenoude democratische republieken in het hart van Europa.
(Source: Häfelin, W. Haller, H. Keller, D. Thurnherr, Schweizerisches Bundesstaatsrecht, Basel 2020; www.admin.ch).