Het Kiesstelsel
29 December 2022
Inleiding
Directe demokratie, federalisme en een uniek politiek systeem van direct gekozen leden bij absolute meerderheid van uitvoerende macht (de regering) door het nationale parlement en door de burgers in het kanton en de gemeente zijn de basis van de politieke stabiliteit van het land.
Op alle drie niveaus, gemeente, kanton en federale overheid (Bund/Fédération) geldt bovendien het collegialiteitsprincipe: de regering spreekt met één stem. De regering/het bestuur kan nooit tussentijds worden weggestuurd, de regering kan daarentegen geen vervroegde verkiezingen uitschrijven of het parlement ontbinden.
Het Konkordanzsystem en de Zauberformel van de federale regering betekent, kortweg, dat de zeven leden op basis van een vaste zetelverdeling per partij worden benoemd.
Dit is een weerspiegeling van de politieke krachtsverhoudingen over een langere periode. Een grote verkiezingsoverwinning van een nieuwe partij leidt nooit meteen tot opname in de regering. Eerst moet deze partij zijn stabiliteit en duurzaamheid aantonen.
De zeven zetels worden verdeeld over de vier grootste partijen: 2-2-2-1, waarbij de een soms verliest ten koste van de ander. Het parlement maakt uiteindelijk echter de keuze voor de personen.
Uniek kiessysteem
Van net zo groot belang voor de politieke stabiliteit is echter het kiessysteem. Zwitserland heeft twee parallelle systemen: het Majorzsystem of de absolute meerderheid van stemmen per kandidaat of het Proporzsystem of de evenredige vertegenwoordiging op basis van het aantal behaalde stemmen van een partij.
De volksvertegenwoordiging in gemeente, kanton of op nationaal niveau wordt in de meeste gevallen (niet alle, zie hieronder) gekozen op basis van de evenredige vertegenwoordiging van het aantal behaalde stemmen per partij.
De senaat (Ständerat/ Conseil des ’États) op nationaal niveau wordt echter gekozen per kanton op basis van het Majorzsystem. Alleen de kantons Jura en Neuchatel hanteren het Proporzsystem. Het gaat om twee zetels per kanton, alleen Basel-Stadt, Basel-Landschaft, Obwalden, Nidwalden, Appenzell Innerrhoden en Appenzell Ausserrhoden hebben één zetel. De senaat heeft 46 zetels.
Het dagelijks bestuur van de gemeentes en de kantons (meestal 5-7 leden) wordt direct gekozen door de burgers op basis van het Majorzsystem. De (veronderstelde) kwaliteiten van de persoon en niet zijn politieke partij zijn doorslaggevend.
Voordeel
Het gunstige effect van de evenredige vertegenwoordiging is de focus op partijen. Dit biedt een grotere kans om gekozen te worden voor kandidaten. De politieke profilering is sterker. Ook kleinere partijen maken een kans. Het nadeel is dat partijkaders ontstaan die vanzelf wel een keer gekozen worden, als je maar lang genoeg lid blijft.
Bij de Majorzkeuze tussen kandidaten (niet partijen) is deze politieke profilering minder sterk. Het gaat om individuen (die wel aan een partij verbonden zijn) maar zichzelf direct aan de kiezers moeten presenteren. Ze kunnen zich niet achter de partij verschuilen. De band tussen kiezer en kandidaten is veel sterker dan bij anonieme partijen.
Met pure ideologie zijn in het Majorzsystem niet makkelijk meerderheden te halen. Met moet gematigd zijn om ook kiezers van het midden te trekken. Het gaat immers om de absolute meerderheid. Dit impliceert compromisbereidheid, regerings/bestuursbekwaamheid en er wordt ook veelal gekeken naar de consistentie van de politieke loopbaan.
Het garanderen van het politieke midden is het belangrijkste voordeel van dit systeem. Ook voorkomt het versnippering in tal van kleine partijen. Het geeft de regeringen vaak een hoge mate van stabiliteit.
In grote lijnen komt het kiessysteem er dus op neer dat het kantonale parlement op basis van de evenredige vertegenwoordiging wordt gekozen, de kantonale regering door een keuze van de absolute meerderheid per kandidaat.
Het dagelijks bestuur van de gemeentes en de kantons heeft een directe band met de kiezer, in de parlementen is er de band met de partijen.
Kiesdistricten
De kantons organiseren zelf de verkiezingen voor de senaat, het kantonale parlement en het bestuur. Ze moeten voldoen aan de voorwaarde van Art. 51-1 BV: directe democratische verkiezingen.
De keuze voor de regering van gemeente en kanton van 5 of 7 leden of de 2 (of 1) leden van de senaat per kanton vinden plaats in kiesdistricten.
Het kanton maakt zelf de indeling in de kiesdistricten, waarbij in meertalige kantons ook naar representativiteit wordt gekeken.
Bij de keuze voor de verkiezingen van parlementen geldt vrijwel altijd het proportionele systeem per kiesdistrict.
Echter, een aantal kantons, waaronder Schwyz, Graubünden, Appenzell Ausserrhoden en Appenzell Innerhoden hebben kiesdistricten met een Majorzsystem.
De Hoogste rechter (Bundesgericht/Tribunal fédéral) heeft geoordeeld dat dit in bepaalde gevallen afbreuk doet aan het democratische gehalte. Immers, zoals bijvoorbeeld in het Verenigd Koninkrijk, 40% van de stemmen leidt dan vaak niet tot een vertegenwoordiging in het parlement, omdat de absolute meerderheid geldt. Artikel 51-1 BV stelt dat in dat geval niet is voldaan aan een democratische verkiezing.
Iedere stem heeft dezelfde waarde en moet dus meetellen in het parlement. Om deze reden heeft de hoogste rechter op 26 september 2014 (Appenzell Ausserrhoden) en 26 september (2019 Graubünden) geoordeeld dat het Majorzsystem in enkele kiesdistricten de kiezers niet voldoende vertegenwoordigt.
Een Majorzsystem in een kiesdistrict kan op zich wel, maar alleen onder bepaalde voorwaarden (onder andere weinig inwoners, minder belang politieke partijen).
Graubünden past om deze reden zijn systeem voor de verkiezingen van het parlement (Grosse Rat) in 2022 aan. Het aangepaste systeem is op 13 juni 2021 in een referendum goedgekeurd.
Conclusie
In hoofdlijnen is het kiessysteem op federaal, kantonaal en gemeentelijk niveau aan de orde gekomen.
Parlementen die op basis van proportionaliteit worden gekozen geven in principe iedere burger een stem die telt. Het doel van een volksvertegenwoordiging.
Dit is anders voor het dagelijkse lokale bestuur in de kantons en gemeenten en in de senaat. Daar kijkt de kiezer eerst naar de persoon. Het Majorzsystem is hierop gebaseerd, ‘dat de beste moge winnen’. Er bestaat dan een sterke band tussen kiezer en gekozene.
De hoogste rechter houdt er toezicht op dat de kantons niet gaan marchanderen met de kiesdistricten en dat iedere stem telt.
Al met al een goedlopend systeem van directe keuzes voor individuen voor de regering, en via partijen voor het parlement.
Bron: U. Häfelin, W. Haller, H. Keller, D. Thurnherr, Schweizerisches Bundesstaatsrecht, Basel 2020); A. Auer, Staatsrecht der schweizerischen Kantone, Bern, 2016).